Het Stanford Prison Experiment nader bekeken

Oorspronkelijk verschenen 18-10-2010: http://www.8weekly.nl/artikel/8709/philip-zimbardo-vert-rein-gerritsen-en-pleun-van-vliet-het-lucifer-effect-het-stanford-prison-experiment-nader-bekeken.html

In 1971 voerde Philip Zimbardo het Stanford Prison Experiment uit. Vrijwel direct verwierf het wereldfaam; iedereen heeft erover gehoord, al is het maar via de (misleidende) film Das Experiment. Maar van de belangrijkste les uit het experiment – hoe krachtig omgevingsinvloeden de mens kunnen beïnvloeden – lijkt de samenleving nog nauwelijks te zijn doordrongen. Daarom schreef Zimbardo Het Lucifer Effect.

De helft van dit lijvige boek bestaat uit een intrigerende, gedetailleerde beschrijving van het Stanford Prison Experiment (SPE). Het oorspronkelijke doel van dit experiment was om meer te weten te komen over de psychologie van gevangenschap. 24 psychologisch normale studenten werden onderverdeeld in gevangenen en bewakers. Bij de onderzoeksopzet werd aan vele psychologische factoren gedacht – strenge regels, een verstoorde tijdsbeleving –, die mee moesten helpen de gevangenen in een zo realistisch mogelijke omgeving te kunnen observeren. De gevolgen zijn waarschijnlijk bekend: bijna alle gevangenen en bewakers ontleenden hun identiteit, en daarmee samenhangend hun gedrag, aan hun rol van gevangene of bewaker. De bewakers begonnen de gevangenen in toenemende mate te vernederen, en de gevangenen schikten zich verbazingwekkend genoeg in een hulpeloze rol.

Abu Ghraib
Ook onderzoeksleider Zimbardo, hoogleraar in de sociale psychologie, kon de door hemzelf tot stand gebrachte gevangenissituatie niet meer zien vanuit een objectief, ethisch verantwoord perspectief. Hij bekeek het SPE enkel vanuit zijn rol van gevangenisopzichter, die hem ingaf de gevangenis te beschermen. Iemand van buitenaf was nodig om Zimbardo en zijn staf tot de realiteit terug te roepen en het experiment af te breken. De fysieke, psychologische en seksuele vernederingen liepen volledig uit de hand.

Decennia later, toen Zimbardo de televisiebeelden van de Irakese gevangenis Abu Ghraib voorbij zag komen, realiseerde hij zich hoezeer de implicaties van het SPE veronachtzaamd werden. Het lukte hem aangesteld te worden als getuige-deskundige in het proces tegen de in Abu Ghraib werkzame sergeant Chip Frederick – en hij begon te schrijven aan wat Het Lucifer Effect zou worden.

Situationele hypothese
De kern van de bevindingen uit het SPE is dat systemische omgevingsinvloeden gewone mensen kunnen verleiden tot het kwaad. Het begint bij het systeem, dat bestaat uit:

(…) individuen en instituten wier ideologie, normen, waarden en macht Situaties creëren, en van waaruit wordt voorgeschreven aan welke rol en verwachtingen acceptabel gedrag van Personen binnen dat systeem dient te voldoen.

De Personen worden in hoge mate gestuurd door de verwachtingen van het systeem. Dit kan leiden tot zowel de banaliteit van het kwaad, als tot de banaliteit van het goede. Deze situationele hypothese staat haaks op het wijdverbreide idee dat het menselijk handelen te verklaren valt vanuit zijn eigen unieke neigingen (de dispositionele hypothese).

Weten we dit?
Eigenlijk weten wij dit al. Maar, zo stelt Zimbardo, onze samenleving is er nog steeds niet op ingericht. Neem bijvoorbeeld de rechtsstaat, die veroordeelt individuen en nooit systemen. Natuurlijk zijn ook individuen schuldig aan situaties, maar dan vooral omdat zij zich niet bewust zijn van de kracht van de omgevingsinvloeden. Zimbardo betoogt overtuigend dat door omgevingsinvloeden in Amerikaanse gevangenissen in Irak en Afghanistan, zoals Abu Ghraib, er in minstens 400 gevallen – en hoogstwaarschijnlijk veel meer – is gemarteld, waarbij zeker tientallen doden zijn gevallen.

Zimbardo haalt vele tientallen voorbeelden en onderzoeken aan om de situationele hypothese te ondersteunen. Een stuk minder had ook gekund zonder dat er iets van de strekking verloren was gegaan. Maar Zimbardo lijkt met dit boek er voor eens en voor altijd in te willen rammen dat we ons bewust moeten worden van de omgeving. Hij poogt zijn relaas wat te verluchtigen door literaire verwijzingen of woordgrapjes, maar die komen gezocht of flauw over (‘Sergeant Clay bleek toch niet zo kneedbaar’). Los van zulke ergerlijke schoonheidsfoutjes herbergt Het Lucifer Effect sterke sociaalpsychologische inzichten en vooral een essentiële moraliserende functie; ter bewustwording van de corrumperende effecten van de systemen op de mens.